Ochrona interesów konkubentów
Jak prawo chroni interesy konkubentów?
Decyzja o pozostawaniu w nieformalnym związku - konkubinacie, ma swoje konsekwencje prawne. Sytuacja konkubentów, pod względem relacji rodzinnych, finansowo-majątkowych, spadkowych, z punktu widzenia prawa nie jest objęta ochroną tak, jak ma to miejsce w przypadku małżeństwa. O różnicach między małżeństwem i konkubinatem przeczytasz w tym wpisie.
Prawodawca zauważył jednak, że są takie sytuacje, gdy należy zabezpieczyć także interes osób, które pozostają w faktycznych związkach, z uwagi na łączące je więzi, wspólne prowadzenie gospodarstwa domowego.
Konkubent jako osoba bliska
Bliskość relacji występująca w konkubinacie spowodowała, że konkubenta uznaje się za osobę bliską.
Z tego tytułu konkubentowi przysługuje szereg uprawnień.
W tym wpisie przedstawię te uprawnienia, które w praktyce występują najczęściej.
Najem lokalu mieszkalnego
Pierwszym uprawnieniem jest wejście w stosunek najmu lokalu mieszkalnego po śmierci konkubenta.
Możliwość taką daje przepis art. 691 Kodeksu cywilnego:
W razie śmierci najemcy lokalu mieszkalnego w stosunek najmu lokalu wstępują: małżonek niebędący współnajemcą lokalu, dzieci najemcy i jego współmałżonka, inne osoby, wobec których najemca był obowiązany do świadczeń alimentacyjnych, oraz osoba, która pozostawała faktycznie we wspólnym pożyciu z najemcą.
Konkubent, jako osoba pozostająca faktycznie we wspólnym pożyciu z najemcą lokalu mieszkalnego, z mocy prawa po śmierci najemcy wchodzi na jego miejsce w umowie najmu, czyli staje się jej stroną. Nie wymaga to spisania dodatkowego aneksu do umowy (choć nic nie stoi na przeszkodzie, aby taki aneks porządkujący i dostosowujący umowę do rzeczywistego stanu rzeczy zawrzeć).
Warunkiem, aby konkubent wszedł w stosunek najmu jest jednak to, aby przed śmiercią najemcy stale z nim zamieszkiwał. Wynajmowany lokal mieszkalny musi stanowić dla konkubenta stałe centrum życiowe, co oznacza, że przesłanka ta nie będzie spełniona, gdy konkubent zameldował się w wynajmowanym mieszkaniu, ale nigdy w nim nie zamieszkiwał.
Uprawnienie do wstąpienia w stosunek najmu dotyczy wyłącznie lokalu mieszkalnego. Nie będzie ono przysługiwało odnośnie do lokalu socjalnego, z uwagi na jego specyfikę.
Zamieszkiwanie w lokalu po śmierci konkubenta
Podobnym uprawnieniem jest prawo zamieszkiwania po śmierci konkubenta w lokalu, który stanowił jego własność.
Własność lokalu po śmierci konkubent wchodzi do masy spadkowej. O ile interesy konkubenta nie zostały zawczasu odpowiednio zabezpieczone i nie został on powołany do dziedziczenia po partnerze w drodze testamentu, nie nabywa on żadnych praw do lokalu, poza omawianym prawem zamieszkiwania w nim.
W przypadku tego uprawnienia tutaj również istotne jest, aby lokal ten stanowił centrum życiowe dla konkubenta. Stosownie do treści art. 923 § 1 Kodeksu cywilnego:
Małżonek i inne osoby bliskie spadkodawcy, które mieszkały z nim do dnia jego śmierci, są uprawnione do korzystania w ciągu trzech miesięcy od otwarcia spadku z mieszkania i urządzenia domowego w zakresie dotychczasowym.
Celem wprowadzonej regulacji jest ochrona zamieszkującego dotychczas ze spadkodawcą konkubenta przed nagłą utratą mieszkania oraz dostosowania się przez okres przejściowy do nowej rzeczywistości po śmierci partnera.
Uprawnienie to ograniczone jest jednak w czasie - przysługuje ono konkubentowi jedynie 3 miesiące od śmierci spadkodawcy.
Co istotne, w trakcie tych trzech miesięcy osoby, którym przysługuje tytuł prawny do lokalu mają obowiązek znoszenia faktu korzystania przez uprawnionego konkubenta z lokalu. Oznacza to, że we wspomnianym okresie przejściowym osoby te nie mogą nakazać wyprowadzenia się z lokalu, ograniczać dostępu do lokalu uprawnionemu konkubentowi.
Roszczenia po śmierci konkubenta
Konkubentowi przysługuje szereg uprawnień w związku ze śmiercią swojego partnera, którą poniósł na skutek doznanych uszkodzeń ciała lub rozstroju zdrowia. Mowa tutaj np. o sytuacji, w której partner stracił życie w wypadku samochodowym.
Do uprawnień, które w takich przypadkach przysługiwać będą konkubentowi należą:
zwrot kosztów leczenia oraz kosztów pogrzebu - jeżeli koszty te faktycznie poniósł konkubent,
renta - jeżeli przed śmiercią zmarły konkubent dostarczał środków utrzymania uprawnionemu partnerowi,
odszkodowanie - jeżeli w wyniku śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie się sytuacji życiowej konkubenta,
zadośćuczynienie za doznaną krzywdę.
Ubezpieczenie po konkubencie
Obecnie rynek usług ubezpieczeniowych oferuje wiele rodzajów polis ubezpieczeniowych na życie. Przed zawarciem danej umowy ubezpieczenia osoby pozostające w konkubinacie powinny zwrócić szczególną uwagę na Ogólne Warunki Umowy danego ubezpieczenia pod kątem kręgu osób uposażonych do wypłaty sumy ubezpieczenia po śmierci ubezpieczonego. Dlaczego?
Jeżeli w chwili śmierci ubezpieczonego nie ma osoby uprawnionej do otrzymania sumy ubezpieczenia, suma ta przypada najbliższej rodzinie ubezpieczonego w kolejności ustalonej w ogólnych warunkach ubezpieczenia, chyba że umówiono się inaczej.
Przyjmuje się w orzecznictwie i doktrynie, że posłużenie się przez ustawodawcę określeniem najbliższej rodziny wyklucza z kręgu osób uposażonych z mocy ustawy konkubentów. Stąd też dla rozstrzygnięcia kwestii, czy do grona osób uposażonych zalicza się konkubent, kluczowe będą postanowienia umowy i treść OWU.
Jeżeli w umowie ubezpieczenia lub OWU zawarto pojęcie, w którego znaczeniu mieści się osoba konkubenta lub wprost wskazano, że należy on do kręgu osób, którym po śmierci ubezpieczonego przysługuje suma ubezpieczenia, konkubent może wystąpić do ubezpieczyciela o wypłatę określonej w polisie kwoty.
Jeżeli natomiast umowa lub OWU wyliczenia takiego nie zawierają, konkubent pozbawiony będzie możliwości uzyskania sumy ubezpieczenia.
Oczywiście regulacja ta nie będzie miała zastosowania, jeżeli w umowie ubezpieczenia wyraźnie jako osoba uposażona wskazany będzie konkubent lub konkubina.
Odmowa zeznań i odpowiedzi na pytania
Ostatnią grupą uprawnień są te związane z występowaniem konkubenta w roli świadka w postępowaniach sądowych.
Najdalej idące uprawnienie, czyli prawo odmowy złożenia zeznań, przyznaje konkubentom Kodeks postępowania karnego.
Konkubenci zakwalifikowani zostali jako osoby najbliższe dla oskarżonego, którym przysługuje prawo odmowy składania zeznań. Oznacza to, że po skorzystaniu z tego uprawnienia, oprócz podania danych osobowych, przesłuchiwany nie wypowiada się w ogóle na temat zdarzenia będącego przedmiotem postępowania.
Co istotne, o prawie do odmowy zeznań sąd lub prokurator przystępujący do przesłuchania powinien pouczyć konkubenta przed jego rozpoczęciem.
W postępowaniach cywilnych natomiast konkubent ma prawo do odmowy udzielenia odpowiedzi na poszczególne pytania.
Na jakie pytania konkubent może odmówić odpowiedzi?
Tylko na takie, na które odpowiedź narażałaby jego partnera na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową.
O prawie tym sąd również ma obowiązek pouczyć przesłuchiwanego konkubenta przed przystąpieniem do składania zeznań.
